Siswati Grammar Sichasiso: siphawulo

 

Sichasiso

- Ligama lelichaza sobito lelimlandzelako emshweni. (Damini, 1995)

- Sona siyalichaza libito ngekutsi lingakanani, linjani, labani noma-ke nguliphi. 

Tibonelo

a) Indvodza lenkhulu igalela tinkhomo.

b) Kudla lokuchandzako akusiko munandzi.

c) Lami lelilawu lelingesekudla.

Tinhlobo teSichasiso

- Tine inhlobo tesichasiso

1. Siphawulo

2. Sibaluli

3. Buniyo

4. Sihlungo

Sakhiwo seTichasiso

- Tichasiso takhiwa ngetincenye letimbili:

1. Sivumelwano

2. Sicu

1. Siphawulo

- Ligama lelichaza libito.

- Lichaza luphawu noma luhlobo lalo lelobito.

Tibonelo

a) intfombatana lendze idlala ibhola.

b) Indvodza lenkhulu ibonakele ebaleni ebusuku.

Takhi teSiphawulo:

- Sivumelwano

- Sicu

Tintsatfu inhlobo teTicu teSiphawulo:

a) Letingabekwa tiphikisane:

/-hle/  : /-bi/

- /-khulu / :  /-ncane/

- /-sha/ : /-dzala/

- /-dze/ : /-fisha/ /-fishane/

- /-dvuna/ : /-sikati/

b) Tekubala

- /-bili/

- /-tsatfu/

- /-ne/

- /-hlanu/

- /-ngaki/

- /nengi/

c) Lesinye nje

- /-nye/

Luhlwa Lwetivumelwano Tesiphawulo Bunye

Sigaba    Sakhi  + sicalolo    Bunye        

1               la + umu                 lomu-                    
2                la + umu-               umu- 

3                la + li-                     leli-                                   
4                la + si-                     lesi-

5                la + in-                    leN-

6                la+  lu-                    lolu- 

7                la + bu-                   lobu-   

8                la + ku-                       loku-                                        

Luhlwa Lwetivumelwano Tesiphawulo Bunyenti( Maduna(2021), Dlamini etal(2008)) 


Sigaba      Sakhi + sicalo    Bunyenti 

1                     la + ba-                 laba-                                             
2                      la + imi-              lemi-                       
3                      la + ema-            lema-                     
4                       la + ti-                leti-                         
5                       la + tiN-               letiN-                     
6                        la+ tiN-              letiN-                  
7                       la +  bu-               lobu-                               
8                       la + ku-                 loku-                                                                                    
                                                         

Tingucuko Tabonkhamisa (Maduna, 2021)

a) Kulumbana

- Loku kwentweka umasicalo selibito sicala ngakhamisa

       La  + um-  => lomu

-   a + u = o 

- lapha nkhamisa  ‘a’ wesicalo  /la-/  ulumbana nakhamisa ‘u’ wesicalo selibito /umu-/ kuphume nkhamisa ‘o’

b) Mdvonseni

- Loku kwenteka umangabe lesicalo selibito sicalisa ngangwaca.

La + li = leli

a + i = e
- Lapha nkhamisa ‘i’ wesicalo selibito /li-/ udvonsa nkhamisa ‘a’ wesakhi /la-/ abe ngu ‘e’ bese kuphuma /leli-/

- La- + bu- = lobu

a + u = o

a + e = a

Kusetjentiswa Kwesiphawulo Emshweni (Maduna, 2021)

1. Singendvulela libito (sichaza libito).

a) labadze bantfu bayadzingeka la.

b) Letinhle tintfombi tiyashada.

c) litje lelikhulu lifucwe sigulumba.

2. Libito lingesuswa noma limelelwe sabito.

Lesidzala siyadla.

Sona lesidzala siyadla.


3. Singasebenta njengesibanjalo.

Umnaketfu mdzala kunami.

Gogo ngulomncane kabo.Lontombi muhle kakhulu.

4. Singasetjentiswa nesijobelelo sesikhuliso /-kati/

Ngibone inyoka lendzekati.

Kwengce lijaha lelidzekati.Ufike nentfombi lembikati.

5. Singasetjentiswa nesijobelelo sesinciphiso /-ana/

 Usiletsele intfombi lembana ke nyalo.

Uphetse emahhabhula lamatsashwana.


6. Ticu /-nengi/, /-na /, /-dzala/ tona tiyaphindvwa.

Ugane indvodza lendzalandzala ke nyalo.

Kunematje lamanenginengi lakhaya.

7. Singasetjentiswa kukhomba kulandvula

Utsenge sikhwama lesingesihle.

Utsengisa tinkhukhu letingatinkhulu.

References :

1. Bhembe M, Dlamini M., Vilakati S. Mamba B. and Masuku M., Umtfombo Wesiswati 4: Incwadzi yemfundzi (Swaziland: Macmillan Boleswa Publishers,2008)

2. Dlamini J. V. (1995). Luhleo LweSiswati: Sehluko 4 Libito.  South Africa: Shuter & Shooter (Pty) Ltd.

3. Maduna (2021). Siswati : Siphawulo.

Popular posts from this blog

50 SISWATI TAGA NETISHO (IDIOMS AND PROVERBS)

SISWATI GRAMMAR: SICHASISO – SIBALULI

SWAZI CULTURE AND CUSTOMS: UMUTI WESISWATI SEHLUKO SEKUCALA