Siswati Grammar: Libito (Noun)


Libito
- ligama lentfo letsite lebonakalo nalengabonakali.(Dlamini etal,2008)

Tibonelo:
- Lamagama labhalwe ngalokutopele ngemabito.

a) Umfana udla ibhola.

b) Inkhomo idla tjani.

c) Umfati ukha emanti.

d) Babe ubophela tinkhabi.

e) Gogo ugiga liguma.

f) Mkhulu ukhokha tinkhomo esibayeini.

g) Lijaha leluse tinkhomo.

Takhi telibito

Libito lakhiwa: 

1. sicalo 

2. sicu

Takhi telibito sititfola ngekutsi sigucule libito siliyise ebunyentini noma silisuse ebunyenini siliyise ebunyeni.

Sakhi selibito lesiba sekucala sikhomba bunye nobe bunyenti.

Leso sakhi sekucala sisibita ngekutsi sicalo.

Lesakhi lesisalako uma sosuse sicalo kutsiwa sicu.

Tibonelo:

a. Umfana ( bunyenti: bafana)

/Um-/  - sicalo

/-fana/ sicu

b. Umutsi (bunyenti: imitsi)
/umu-/ sicalo
/-tsi/  - sicu

c. Emadvodza ( bunye: indvodza)


/ema-/ - sicalo

/-dvodza/ - sicu

TICALO NETIGABA TEMABITO (Dlamini, 1995)

Sigaba           Bunye            Bunyenti

1                   umu- ,  um-       ba- be-, b-

1a                   u-                          bo-

2                     umu-, um-        imi-, im-

3                       li-                         ema-

4                      si-, s-                     ti-, t-

5                      in-                         tin-

6                      lu-, lw-                 tin-

7                         bu-, b-, tj-, tjwi-

8                                ku-, kw-


Asesitsatseke kubuka sigaba ngasinye ngasinye:


1. Sigaba 1

/ba-/ - sicalo

Tibonelo: ba-fanaba-ntfu, ba-tsakatsi

/be-/ - sicalo

Tibonelo: be-lungu, be-tswana, be-suftu

/b-/ - sicalo lesisetjentiswa embi kwesicu 

lesicala ngamkhamisa.

Tibonelo: b-oni, b-akhi, b-ongi

- Kulegaba sibonelo sakhona selibito: umfana

- umfanabunye balelibito..

- bafanabunyenti balelibito.

- Asesihlahlele lamabito:


Umfana

/um-/  - sicalo selibito lelikusigaba 1 bunye.

/-fana/ - sicu selibito

Bafana

/ba-/ - sicalo selibito lelikusigaba 1 bunyenti.

/-fana/ - sicu selibito

- Lokufuna ukwati kutsi sicu selibito ngulencenye lengashintji uma lelibito uliyisa ebunyentini. 

2. Sigaba 1a

- Tibonelo: bo-gogo, bo-babe, bo-ntsangayetfu

- Gogo u-lele.

- bo-gogobunyenti balelibito 

3. Sigaba 2

/imi-/ - sicalo

/umu-/ - sicalo. silandzelwa ticu letinelilunga linye.

Tibonelo: umu-ti, umu-sa, umu-tsi, imi-ti, imi-fula, imi-khono

- Sibonelo: umuti

- Bunye: umu-ti

- Bunyenti: imi-ti

4. Sigaba 3

- Sibonelo: lihhashi

- Bunye: li-hhashi

- Bunyenti: ema-hhashi

5. Sigaba 4

/ti-/ - sicalokhulu

/t-/, /s-/  - ticalo silandzelwa ticu leticala nga: b, p, f, v

Tibonelo: s-ono, s-ento, t-ono, t-ento, t-ati

- Sibonelo: sihlahla

- Bunye: si-hlahla

- Bunyenti: ti-hlahla

6. Sigaba 5

/Tin-/ - sicalo simele: tin-, tim-, tiny-, ting-

/in-/ - sicalo silandzelwa ticu leticala: tfdz, z, dl, tj, j


/im-/ - sicalo silandzelwa ticu leticala : b, p, f, v

Tibonelo: intfo, indzaba, inzuso, indlovu, intje, inja, inyoka

- Sibonelo: imbuti

- Bunye: im-buti

- Bunyenti: tim-buti

7. Sigaba 6
- Tibonelo: lu-hambo, lu-galo, lu-vivane, lwati, lw-eti

8. Sigaba 7

- tibonelo: bu-suku, bu-nadzi, tjw-ala, tj-ani, b-ondli

9. Sigaba 8

- Tibonelo: k-ona, k-osa, k-opha

References

1. Bhembe M, Dlamini M., Vilakati S. , Mamba B. and Masuku M., Umtfombo Wesiswati 4: Incwadzi yemfundzi (Swaziland: Macmillan Boleswa Publishers,2008), pp9-15.

2. Dlamini J. V. (1995). Luhleo LweSiswati: Sehluko 4 Libito.  South Africa: Shuter & Shooter (Pty) Ltd. Pp 12-16

Popular posts from this blog

50 SISWATI TAGA NETISHO (IDIOMS AND PROVERBS)

SISWATI GRAMMAR: SICHASISO – SIBALULI

SWAZI CULTURE AND CUSTOMS: UMUTI WESISWATI SEHLUKO SEKUCALA