SISWATI - IMIHAMBO NEMASIKO : UMTSIMBA



 


KaMahlindza Umtsimba


Umtsimba

Ngelisiko lesiswati utsi umfati angalotjolwa kubese kugidvwa umtsimba.

- Umtsimba singawuchaza ngekutsi lisiko lesiswati lapho bakhabo mtfommbi baletsa umtfwanabo ekhabomukhwenyana kutsi sale ayoba ngumfati ngalokuphelele.

 

Tigaba Temtsimba

  • Kulungiselelwa kwemtsimba
  • Kuphuma kwetsimba
  • Umtsimba utsatsa emalanga lamane (4)

EMALUNGISELELO EKUPHUMA KWEMTSIMBA

 

Emalungiselelo Ekuphuma Kwemstimba

     1. Batsi bekhabo ntfombi bangahlela lilanga lekuphuma kwemtsimba bese bancusa batfutfu lokufaka ekhatsi takhamuti nome bomakhelwane kutsi bete batobalekelela kulungiselela kuphuma kwemtfwanabo.

    2. Babe wentfombi yena ubikela umndeni ngetsimba. Ubese utsengisa inkhomo ngoba tinkhomo kute atotsenga imihlambiso. Uphindze ashuke sidwaba samakoti.

   3.  Make wentfombi nalabanye bafati bona baluka emacansi baphindze babumbe netindziwo, nemishanyelo. Konkhe loku kutawusetjentiswa emihlambisweni. 

   4. Emajaha netintfombi wona alungisa lunyawo Kanye nenvunulo alungiselela kugidza emtsimbeni.

  5.  Makoti yena ukhehla sicholo sakhe phindze alungise nendvunulo. Kulapho makoti alungiswa abemuhle. Makoti uphindze abekhona ekulukeni emacansi alekelelwe nguletinye tintfombi.

  6. Kubakhona nalenye intfombi lemcoka lokutsiwa yintfombi yemtfwalo.

  7.   Intfombi yemtfwalo yintfombi lekhetfwa bakhabo ntfombi kutsi itfwale umtfwalo wamakoti. Lena ntfombi lekhetfwako kuba ngumtfwana lotiphetse kahle. Angaba walakhaya nome abe wangephandle. Uba ludzibi lwamakoti.

 

 

  KUPHUMA KWEMTSIMBA

Lilanga Lekucala

1. Lilanga Lekuchala: Ekuseni

-  Ngelilanga lekucala lokuvamise kuba ngulesihlanu kudliwa inhlabisa mtsimba ekhabo makoti lokuyinkhomo lehlatjelwe umtsimba kute batohamba besutsi.

- Lokuphindze wenteke kutsi makoti ucholwa sicholo alungiswe abemuhle.

Uyise wentfombi ubese uniketa makoti umlente wembuti Kanye nesidvwaba.

- Umtfwalo wamakoti nawo uyalungiswa. Lomtfwalo ufaka ekhatsi naku: ingubo. Licansi kanye nesicamelo.

- Lomtfwalo nguwo lotawutfwalwa yintfwombi yemtfwalo.

 

2. Lilanga Lekucala: Entsambama

-  Ngalesihlanu entsambama bakhabo makoti bayefika ekwabojaha.

-  Batsi ngekufika bese Gozolo ubonga tibongo tamkhulu wentfombi.

- Emuva kwekutsi Gozolo abonge, makoti netingcugce bese bacela inkonto. Ngekutsi bahlabele ingoma nayi:

 

Sicocel’ Inkonto

Khabo Singani

Sicolel’ Inkonto

Sinemandla

Ehha Ye Mu

Aye Mu

Aye Mu

 

-  Sitsi asivete kutsi kulelilanga leli makoti langetulu usuke angakagcoki lutfo nome afake buhlalu lobumuhlophe kuphelala.

-  Loku ukwentela kugabatisa umtimba wakhe futsi uwuveta kwekugcina kwatise phela kutsi kumele awuhloniphe njenkoba sekangumufati.

 

3. Lilanga Lekucala:Entsambama- Kucela Inkonto

-  Ngalelilanga makoti ucela inkonto kuhlatjelwa. Lenkonto uyicela kumaketala wakhe.

-  Bakhabojaha bayamubuta kutsi utfwunywe ngubani bese uyasho yena kutsi utfwunywe nguyise.

 

4. Lilanga Lekucala: Kubanga Umvalo

-  Ngelilanga lekufika kwemtsimba emajaha netimntfombi temtsimba Kanye nebekhabo jaha baya esibayeni bayobanga imivalo yesibaya.

- Lokuye kwenteke kutsi bekhabo jaha bangena ngekhatsi esibayeni bavale imivalo bese umutsimba ulwa kuyivula. Utsi umtsimba ungabahlulekisa bekhabo jaha ubese ungena ngekhatsi esibayeni uyagidza. Kepha angahlulekiswa uyahlawuliswa imadlana.

 

5. Lilanga Lekucala: Kutfulwa Kwemutfwalo Wentfombi Yemutfwalo

- Intfombi yemtfwalo itfulwa nguyinye yetintfombi takubojaha lebese ihola umtsimba iwungenise endlini kagogo. Makoti naye ubanabo ngalobo busuku bekucala.

-  Emuva kwaloko umtsimba unikwa kudla udle ugidze, uhlabele busuku bonkhe.

 


 LILANGA LESIBILI
 

1. Lilanga Lesibili: Kuyiwa Emfuleni

- Ngelilanga lesibili kuvukwa lokwa ngeluvivi kuyiwe emtfuleni.

Umtsimba akukameli kutsi uselwe ngoba kulihlazo kutsi aselwe.

- Tintfombi nemajaha tibese tiyabuya ekhaya titocela sahhukulu. Sahhukulu kuba yimbuti ngoba yikhomo ledliwa ngumtsimba emtfuleni. Bahlabela ingoma letsi:

Sitocela inyama

Inyama yelamkwenyewetfu

Inyama

Sitocela inyama

Inyama yelamkwenyewetfu

Inyama

Ngoba yinkhomo

Inyama yelamkwenyewetfu

Ngoba yimbuti

Inyama yelamkwenyewetfu

 

2. Lilanga Lesibili: Kubitwa Kwamakoti

- Kutsi ngetikhatsi umtsimba usesemtfuleni intfombi yakubojaha iyatfunywa kutsi iyobita makoti.

-  Ifike itsi “Yenyuka Makoti selishonile.”

-  Emajaha letenetfombi abese acondza esibayeni ayobonga tibongo tamkhulu wentfombi.

- Nebakhabo mkwenyana nabo bayaya bayobonga tibongo talapha ekhaya.

- Emajaha abese abuyela emtfuleni.

Kubeswe kukhetfwa emajaha netintfombi kutsi tiyogidza esibayeni.

-  Batsi bangacedza kugidza babese babuyela emfuleni.

 

3. Lilanga Lesibili: Kushuka makoti

- Emuvakwekutsi makoti abite bese ubuyela emfuleni ayoshukwa.

-  Empeleni lokwentekako ngalesikatsi kutsi makoti ukakwa majaha akubo amvimbe ngemahawu angabonwa.

Batsi ngekumvimba bese bekhakhabomakoti bayamtsintsa makoti.

-  Emvakwekutsi makoti atsitfwe ubese ubuyela emuva ekhakhakhe uyogidza, sewuba sebaleni.

 

4. Lilanga Lesibili: Kuyagidvwa

-  Makoti uphindze abuyele emuva ekhabo Jaha ayocela inkonto.

 Umehluko lokhon nyalo kutsi nyalo usuke gcoke litjalo. Ufike acele inkoto kuninatala atsi utfunywe nguyise. Ngemuva kwaloko utsatsa lelitjalo lalimbetse ambatsise uninatala.

  Nakusagidvwa makoti uhle ahlala phansi ekhenyeni. Lelo khenye libese liyashiswa uma kugidza sekuphelile.

  Makoti uphindze agiye nabomnakabo Kanye netfombi yemtfwalo

 

5. Lilanga Lesibili: Kugana, kudla umuti, kubona tinkhomo

-  Kusagidvwa, makoti netingcugce bayagidza baye esibayeni.

-  Batsi nabafika esibayeni makoti ufike abeke lihawu phansi bese ubeka bulongo noma imali kukhomba kutsi ugane ngani.

-  Makoti makwentekile waba nguntfwana wenkhosi, nobe wesikhulu noma ke abe nesibongo lesifana naleso samake tala; makoti ugidza ngesikhali ahlabe phansi akhombe kudla umuti.

Kuphetsa lusuku lesibili utsimba ukhontjwa tonkhomo lotatihlaba kulobo busuku. Kuletinkhomo letitawuhlatjwa kutawudliwa inyama yangekhatsi, lelebovu itawudliwa ngelilanga lesitsatfu.

 

LILANGA LESITSATFU

 

1. Lilanga Lesitsatfu: Uyatekwa

-  Ngelilanga lesitsatfu makoti uyatekwa aphindze ahlambise.

- Makoti utekwa umangabe akamekezanga uma atojuma.

- Gozolo ubese ubese ubika ngesimo samakoti ikahulu impilo.

- Emvakwaloko utsimba uyavaleliswa.

 

  LILANGA LESINE


1. Lilanga Lesine: Lubandze

Ngelilanga lesine utsimba usuke usuhambile makoti asele netingcugce.

-  Ekuseni makoti uvuka nato ayowutfota lubandze.

Lubandze tinkhuni letitfotwa timanti tentiwe inyandza lentane. Nguloyo ubuya aftwele yakhe.

-  Lolubandze lwetfulwa endlini kagogo.

Makoti netimpheketeli takhe batfulwa ngembuti ledliwa khona lapha ekhaya.

- Emvakwa loko tingcugce tiyahamba kusale yinye lelibatisa makoti aze atayele nayo igcine ihambile.

 

 

Ticaphuno (References)

Maduna (2022).Umtsimba. Mphofu High School Siswati Notes.

 

Popular posts from this blog

50 SISWATI TAGA NETISHO (IDIOMS AND PROVERBS)

SISWATI GRAMMAR: SICHASISO – SIBALULI

SWAZI CULTURE AND CUSTOMS: UMUTI WESISWATI SEHLUKO SEKUCALA